مرگ خوش و تکرار ناخوش (مقایسه ی بیگانه و مرگ خوش از آلبر کامو) از غلامرضا منجزی

مرگ خوش و تکرار ناخوش

بررسی برخی همانندی های متنی در "مرگ خوش" و "بیگانه"  

غلامرضا منجزی

    آلبر کامو، کتاب ""La Mort heureuse (A Happy Death) را که در ایران با نام های "مرگ خوش" و "خوشبخت مردن " توسط احسان لامع و قاسم کبیری ترجمه و به چاپ رسیده است بین سال­های 1936-1938 نوشته است. به هر دلیل این کتاب در زمان حیات کامو به چاپ نرسید و ده سال بعد از مرگش در سال 1971 منتشرشد. "مرگ خوش" از نظر تاریخ نگارش، اولین رمان آلبرکامو به حساب می آید. در داستان مرگ خوش، نویسنده با استفاده از نثری خاص و گفتارهایی درونی و فلسفی، داستانی را به تصویر می کشد که در آن مردی پی می برد برای زنده بودن باید پولدار بود، مرد افلیجی را به درخواست خودش برای تصاحب پولش به قتل می­رساند، شاد زندگی می کند و شاد می میرد.

رمان "بیگانه" L'Étranger)) در سال 1942 به چاپ رسید. این رمان با دربرگیری تمام علایق فلسفی کامو خیلی زود باعث شهرت جهانی او شد. در این رمان، نویسنده با نثری ساده و روان، داستانی را تصویر می کند که در آن شخصیت محوری اش گرفتار حوادثی می شود که خود را در به وقوع پیوستن شان بی تقصیرمی داند؛ عربی را روی ساحل می کشد. در دادگاه محاکمه می شود و در آخر نیز به مرگ با گیوتین محکوم می گردد.

از نظر درون مایه ی فلسفی و فکری رمان های بیگانه و مرگ خوش تا حد زیادی مانند هم هستند. درهردو رمان مضمون هایی که در برگیرنده ی بیگانگی با جامعه، عصیان، فردمحوری و پوچ گرایی که از شاخصه های اساسی فلسفه های اگزیستانسیالیسم و نیهیلیسم هستند آمده است. شخصیت اصلی هر دو رمان فردی پوچ گرا، عصیانگر و بیگانه با مقتضیات زندگی اجتماعی است که درکمال خونسردی و تحت تأثیر انگیزه های فلسفی- روانی اش مرتکب قتل می شود. مورسوهای هر دو رمان بیان کننده ی نقطه نظرهای فلسفی کامو اند.

«مورسو صرفاٌ از روی مدارا پاسخ داد: درسته، نمی دونم چه کارکنم. کمی مکث کرد، بلند شد و به طرف پنجره رفت. همچنان که بیرون را تماشا می کرد پاسخ داد: دوست دارم ازدواج کنم، یا خودکشی کنم و حتا یه کار دیگه، مثلاً مشترک مجله ی ایلوستراسیون بشم.» مرگ خوش، ص41

«کمی بعد از من پرسید آیا دوستش دارم. به او گفتم این حرف بی معنی است. اما انگار نه. غمناک شد.»بیگانه،  ص92

اما جدا از شباهت های محتوایی این دو رمان، برخی از عبارت ها و مضمون های تصویری فصل دوم مرگ خوش در صفحات 17 تا 27، عیناٌ در صفحات 80 تا 83 رمان بیگانه تکرارشده است. شاید بتوان احتمال داد که کامو بیگانه را اثری کامل تر و بهتر از مرگ خوش در بیان تفکرات فلسفی اش (یا از نظر شیوه نگارش و زیباشناسی ادبی)می دانسته است و به همین خاطر ترجیح داده بود که مرگ خوش را در گنجه ی دست نوشته هایش مکتوم نگه دارد. به هر حال بررسی دلایل ترجیح بیگانه به مرگ خوش و دلایل عدم چاپ آن در زمان حیات کامو مبحث دیگری است که در جای خود باید به آن پرداخت.

 طی یادداشت هایی که از کامو به جا مانده است در چندین جا (صص52،10،12،18،19،21،28 )اصرار او در ثبت صحنه هایی از محله های کودکی اش و  ساکنان آن در رمان هایش قابل تشخیص است. (یادداشت ها، آلبرکامو،خشایار دیهیمی، نشر ماهی، ج یک، ص28 )

«این چیزی نیست. آنچه بیش از همه آزارم می دهد، اندیشه های کلی است. دویدن به دنبال ماشین باری، سرعت، گرد و غبار، قیل و قال ضرباهنگ افسارگسیخته ی دستگاه های جرثقیل و ماشین آلات، رقص دکل ها بر زمینه ی افق، بالاو پایین شدن قایق ها، پشت کامیون: جست زدن روی جاده ناهموار بارانداز. در این غبار سفید و گچ مانند، در آفتاب و خون، در زمینه ی عظیم و خیالی بندر، دو جوان که به سرعت رد می شوند و از زور خنده نفس شان بریده است، گویی که در عالم مستی و نشئه باشند.» همان ص28 به نظر می رسد او در ابتدا بعضی از این یادداشت های روزمره اش را در اولین رمانش(مرگ خوش) مصرف می کند ولی چون از نشر این کتاب منصرف می شود، آن ها را  عیناً در بیگانه به کار می گیرد.

    (در مقایسه متن های مشابه،  از رمان های "مرگ خوش" ترجمه ی احسان لامع، انتشارات نگاه و "بیگانه" ترجمه ی لیلی گلستان، نشر مرکز، استفاده شده است).                   

صحنه ی لنگرگاه؛«او به کامیون بزرگی که با سر و صدا به طرفشان می آمد اشاره کرد. پاتریس داد زد: اون یکی؟ همچنان که کامیون پشت سرشان می آمد و زنجیرهایش صدا می داد. پاتریس شروع به دویدن کرد. آنها غرق در گرد و غبار و صدا و با ضرباهنگ گوشخراش جرثقیل ها و خودروها که بادبان­های رقصان و صدای به هم خوردن بدنه ی کشتی ها همراهی­شان می کرد، خود را به پشت آن رساندند. مورسو با آگاهی از قدرت و مهارتش اولین کسی بود که دستش را به کامیون بند کرد و روی آن جست. سپس به امانوئل کمک کرد تا بالا بیاید... » ص 17- مرگ خوش

«در این لحظه کامیونی با سرو صدای موتور و زنجیر از راه رسید. امانوئل از من پرسید: برویم بگیریمش؟» من هم شروع کردم به دویدن. کامیون از ما جلو زده بود. غرق سر و صدا و گرد خاک شده بودم.دیگر چیزی نمی دیدم و کاری نمی­کردم الا دویدنِ قر و قاطی میان جرثقیلها و ماشین آلات و دکل ها که در افق تاب می خوردند و تنه ی کشتی هایی که از کنارشان رد می شدیم. دستم را گرفتم به دستگیره و پریدم بالا. بعد به امانوئل کمک کردم که بنشیند. از نفس افتاد بودیم. کامیون روی سنگفرش نامنظم  بندر  بالا و پایین می رفت. میان گرد و خاک و آفتاب.»  بیگانه ص 83

صحنه ی غروب محله؛ «آسمان برفراز بام ها به سرخی می زد و خیابان ها در غروب، رنگ و لعاب تازه ای می گرفتند. آنهایی که به گردش رفته بودند برمی گشتند.» ص 27، مرگ خوش

«کمی دیگر از روز گذشت، بالای سر پشت بام ها آسمان سرخ رنگ شده بود و با آمدن شب خیابان ها جان گرفتند. پیاده ها کم کم برمی گشتند...» ص80، بیگانه

سینمای محله؛ «از سینماهای محله، مردم زیادی به خیابان ها ریختند. مورسو از اشاره های خشن جوانان حدس زد نوع فیلم حادثه ای بوده است. آنهایی که به سینماهای شهر رفته بودند، کمی دیرتر پیدا شدند. خیلی جدی می­نمودند؛ از شوخی ها و خنده هاشان پیدا بود. چشم ها و حرکاتشان حکایت از نوعی غصه داشت که زندگی ِ افسونگرشان لحظاتی قبل در سینما سهیم شان کرده بود»ص 27، مرگ خوش

«تقریباً هم زمان سینماهای محله هم موجی از تماشاچی ها را ریخت توی خیابان ها. در میان آن ها جوان تر ها حالت مصمم تری داشتند. فکر کردم فیلم ماجراجویانه ای دیده اند. آنهایی که از سینماهای شهر می آمدند کمی دیرتر رسیدند. گرفته تر بودند. هرچند می خندیدند اما گاهی به نظر خسته و تو فکر می آمدند.»  بیگانه ص 80

نمای عبور دختران از یکی خیابان های محله؛ «یک دسته دخترهای آن یکی محله بودند که با موهای باز، بازوی هم را گرفته بودند و حرکت می کردند و دسته ی دیگر، پسرهای جوانی بودند که مدام متلک می پراندند و دخترها می زدند زیر خنده و خود را به نشنیدن می زدند.»ص 27، مرگ خوش

«دختران جوان محله سر برهنه دست به دست هم داده بودند. پسرهای جوان هم آنها را دوره کرده بودند و تکه می انداختند و دخترها می خندیدند و سرشان را برمی گرداندند.» بیگانه ص 80

صحنه ی خیابان در شب؛ «چراغ خیابان ها، پیاده روهای نمناک را براق می کرد و در فواصل معین، ترامواها بر موهای درخشان، لب های مرطوب، یک تبسم یا النگویی زرین برق می انداخت. رفته رفته از آمد و شد ترامواها کاسته می­شد و شب هم چنان که محله خالی می شد بر فراز درختان و چراغ ها تاریکی می­انداخت. به محض این که خیابان خلوت شد، گربه ای به خیابان جهید.» مرگ خوش،  صص28و 27

«یک دفعه چراغ های خیابان روشن شدند....چراغ ها سنگفرش خیس را براق کرده بود و ترامواها با فاصله ای منظم نورشان را روی موهای براق، یک لبخند، یا النگویی نقره می انداختند. کمی بعد با تک و توک تراموا و شبی که بالای سر درخت ها و چراغها سیاه شده بود محله بفهمی نفهمی خالی شد تا جایی که اولین گربه از کوچه که تازه خلوت شده بود گذشت.» بیگانه ص 81

شام و آینه؛ «مورسو به فکر شام افتاد. گردنش بر اثر تکیه زیاد به صندلی درد می کرد. پایین رفت تا نان و ماکارونی بخرد و برای شام بپزد .سپس به ایوان برگشت....هوا هم سرد شده بود. لرزید. پنجره را بست و به طرف آینه ی پای بخاری رفت... کل زندگی اش در برابر تصویر زردفامی قرار داشت که آینه از اتاقش و چراغ نفتی علم شده ی میان خرده نان ها نمایان می کرد.» ص28مرگ خوش

«فکر کردم حالا دیگر باید شام بخورم. از بس به پشتی صندلی تکیه داده بودم گردنم درد گرفته بود. رفتم پایین نان و ماکارونی بخرم. آشپزی ام را کردم و ایستاده خوردم. خواستم کنار پنجره سیگاری بگیرانم، اما هوا خنک شده بود و کمی سردم شد. پنجره ها را بستم و موقع برگشتن توی آینه قسمتی از میز را دیدم که چراغ الکلی ام در کنار مقداری نان روی آن بود. هنوز فکر میکردم که این یکشنبه هم گذشت.» بیگانه ص 81

با توجه به این که تکرار متن یک کتاب در کتاب دیگر(به ویژه در رمان) پسندیده و حتا معمول نیست و درعرف عام این گونه کارها به حساب ضعف تخیل و تألیف نویسنده گذاشته می شود، و از آن جا که به شهادت آثار جاودانه ی کامو، و هم به گواه خودِ او که می گوید:«آنچه در کار فکر کردنم یا نظم و انضباط ضروری برای کار هنری ام اخلال می کند تخیلم است. من تخیلی افسارگسیخته، بی نظم، بی تناسب و تا حدودی هیولایی دارم» همانجا، جلد دو ص 70،

در بزرگی هنر او وتخیل هیولایی او جای هیچ شک و شبهه ای نیست، با این وصف آیا نمی توان فرض کرد که چنانچه کامو در سال 1960در سن 46 سالگی در اثر تصادف کشته نمی شد، مرگ خوش را به ناشر نمی سپرد یا دست کم قبل از نشر در آن اصلاحاتی را انجام می داد تا فکری به حال این تکرارهای ناخوش کرده باشد؟