نقد رمان صدای سروش از داریوش احمدی(جیکاک، منجی ناکجاآباد)

یادداشتی بر رمانِ «صدای سروش» از فرهاد کشوری

جیکاک، مُنجیِ ناکجا آباد1

داریوش احمدی

«جیکاک؛ ضدِ قهرمانی که در نقشِ یک قهرمان و مُنجی ظهور می‌کند».

لوکاچ در تعریف رمان تاریخی معتقد است که یکی از عناصر رمان تاریخی، شخصیت‌های تیپیک است و مفهوم رمان تاریخی از سویی معطوف به تاریخ، و از سوی دیگر به شرایط ارگانیک جامعه نظر دارد. او تاریخ را تنها رویدادی از گذشته نمی‌داند، بلکه آن را یک رویداد دینامیک بین حال و گذشته می‌داند که بر مبنای فاکت‌های واقعی به‌وجود آمده است. در رمان «صدای سروشِ» فرهاد کشوری، این قانون‌مندیِ لوکاچی تا اندازه زیادی وجود دارد. «جیکاک»، یک انگلیسی است که به‌خاطر مقاصد و سیاست‌های خاص دولت انگلیس و جلوگیری از ملی‌شدن صنعت نفت در ایران، مجبور است که فرهنگ و زبان و آداب و رسوم بختیاری‌ها را، چه در ایران و چه در لندن به خوبی بیاموزد. تا بتواند با ترفندهایی خاص در ذهنیت و باورهای آن‌ها رسوخ کند. او ضدِقهرمانی است که در نقشِ یک قهرمان و مُنجی ظهور می‌کند. شخصیت تیپیک او به یاری اشیایی چون عصا و کلاه و یک بیت شعر در اذهان روستاییان ساده‌دل آن‌چنان شکل می‌گیرد که او را به‌عنوان یک قدیس می‌پذیرند. جیکاک یک تیپ داستانی بی‌نظیر است که سعی دارد با کلمات و عصای خود که به قول خودش دمِ صاحب وجود در آن دمیده است در ذهنیت آدم‌های ساده‌دلی نفوذ کند که حاضرند همه چیز زندگیِ خود را به پای او بریزند. آن‌ها به پشتوانه حرف‌هایش که بشارت یک زندگیِ رؤیایی را در ناکجاآبادی دروغین می‌دهد، صادقانه به او دل می‌بندند تا روز موعود فرا برسد. او در ابتدای کار، به وسیله رئیس‌اش «کلارک»، با غاری در میان کوه‌های مسجدسلیمان آشنا می‌شود. غاری که قسمتی از ادوات و ابزار او را در خود جای داده است. جیکاک در بدو ورود سعی می‌کند اهالی روستاها را به دو دسته سروشی و طلوعی تقسیم کند تا بتواند بین‌شان رقابتی به‌وجود بیاورد و از آن برای پیشبرد اهدافش سود ببرد. «سهراب» نخستین کسی است که ندای سروش را در تاریکی شب از بلندای «تپه گرگی» می‌شنود. او جزو نخستین کسانی است که مریدِ جیکاک می‌شوند. جیکاک با حرف‌ها و عصای خود به درونِ ذهنیت و باورهای مردمی نفوذ می‌کند که بیش از آنکه برایش دردسرساز باشند، بیشتر راه‌گشایند و به‌آسانی مریدش می‌شوند. فرهاد کشوری در رمانِ صدای سروش به تشریح مناسباتِ نظام فئودالی و صنعتی‌شدنی نوپا در جنوب می‌پردازد. اگر سهرابِ ساده‌دل را، نماینده فئودالیسم عشیره‌ای بدانیم، در عوض، «یارعلی»، ناخودآگاه نماینده رادیکال کمپانی و صنعت نوپای نفت است که به رسالت دروغین جیکاک پی می‌برد. گذار ذهنی از این فئودالیسم تاوانی دارد که با خون یارعلی رنگ می‌گیرد. هر چند جیکاک با مرگ یارعلی به شکست نزدیک می‌شود، اما ادامه شکستِ او می‌تواند مرگِ سهراب باشد. و بعد از آن عصایی که دیگر دمِ صاحب وجود از آن ساطع نمی‌گردد و کلاهی که به‌راحتی آتش می‌گیرد و مأموریت‌اش را که در آن همه چیز به‌خوبی پیش می‌رفت، به شکست می‌کشاند. جیکاک، منجی‌ای دروغین است که با یک سری کلمات و جملاتِ اسرارآمیز، مانندِ «گناهکار، دشمنِ صاحب وجود، سروشی، طلوعی، یا اگر اسمم را به تو بگویم اسم خودت را فراموش می‌کنی، دست بزن به عصا گناهکار!» روستاییان ساده‌لوح را مغلوب خواسته‌های خود می‌کند. عناصر و فاکت‌هایی که فرهاد کشوری از آن‌ها سود می‌جوید، دقیقاً همان چیزهایی است که ذات رمان تاریخی را تشکیل می‌دهد. لوکاچ بر این باور است که ذات رمان تاریخی آن چیزی است که واقعه روایت‌شده را به شکل امری واقعی و مبتنی بر فاکت به خواننده بباوراند. هرچند درباره ترفندهای جیکاک، حرف‌و‌حدیث‌ها و حقایقِ بسیار زیادی وجود دارد. اما فرهاد کشوری فقط به سه ترفندِ بی‌بدیل او که لازمه و شالوده رمانش است، اکتفا می‌کند. ترفندهایی اسرارآمیز که بارِ رمان را بر دوش می‌کشند و گاه باعثِ ترس و وحشت روستاییان می‌شوند و گاه باعث آرامش‌شان ،که تصور می‌کنند در پناهِ کراماتِ جیکاک از هر گزندی مصون هستند. ترفندهایی که به وقایع بعدی رمان سمت‌و‌سو می‌دهند و می‌توان آن‌ها را نیرویِ محرک بسیار قدرتمندی پنداشت که رسالتی جز به‌تسخیردرآوردن روح و ذهن روستاییان ندارند. عناصری که کمتر از خود جیکاک نقش بازی نمی‌کنند و می‌توان برای آنها ارزش و منزلتی ماوراء‌طبیعی و یا فرا‌انسانی قائل شد. کلاه نسوزِ او، عصایی که دمِ صاحب وجود در آن دمیده است، و شعر؛ شعری که از باورهای آنها گرفته شده است و باید به یاری همان شعر در روز موعود به مسجدسلیمان بروند و در آنجا بر علیه دشمن صاحب وجود که هنوز او را نمی‌شناسند و جیکاک نامش را به آن‌ها نگفته است، قیام کنند. هر سه این عناصر خصوصیتی پرسونیفیکیشنی «personification» در ذهن روستاییان به‌وجود می‌آورند که به قداست دروغین جیکاک می‌افزایند.

گفت: «کجا می‌ری؟»

گفتم: «هر جا عصایِ او مرا ببرد.»

وحشت‌زده گفت: «تَش!» تصور کرد جن‌ام و می‌خواست با گفتن کلمه آتش براندم.» صفحه  ٦٤

گفتم: «او در این عصا دمیده... دَمَش را دیدی؟... خشمش چه می‌کند با آدم‌های گناهکار؟» صفحه ٨٠

جیکاک بعد از آن‌که به ذهنیت آن‌ها نفوذ می‌کند، -به‌جز چند نفری از اهالی روستاها- دیگر همه چیز را بر وفق مراد خود می‌بیند. وعده ناکجاآبادی را به آن‌ها می‌دهد که در آن نیازی به کار و زحمت نیست و  همه مایحتاج زندگی‌شان می‌آید در خانه‌شان و دیگر هیچ عذاب و دردی نیست.

گفتم: «خوشا به حال شما مردان و زنان. خوشا به حال بچه‌ها و نوه‌ها و نبیره‌های شما. صاحب وجود، روی پیشانیِ یکایک شما عاقبت خوشی نوشت. خوشا به سعادت مردمان خوش عاقبت که هرچه می‌کارند صد برابر بهره می‌برند و بسته می‌شوند در برابر آزار اجنه و پریان و چشمِ بد. من خوابِ شما را دیدم. خوابِ همین جایی که من و شما ایستاده‌ایم. در خواب شنیدم اولین آبادیِ مقصد که با آن‌ها پیوند می‌بندی سروشی‌اند. برکت را به پیشانی‌شان بنویس. عاقبت خوش سروشی‌بودن را به نام‌شان کن! من در خواب به پیشانی همه شما برکت نوشتم. روزی با هم راه می‌افتیم و به جایی می‌رویم که هرچه بخواهید بی‌کار و بی‌زحمت به درِ خانه‌های‌تان بیاید. نه دردی باشد و نه بیماری و رنجی... بیایید جلو، عصا را با دست بگیرید تا شما را بپذیرد.» صفحه ٨١

 این سرزمین آرمانی به طریقی دیگر در ذهنیت سهراب که از طرف جیکاک به مقام سروشی (یکی از چهل نگهبان سروش) نائل شده است، نقش می‌بندد. او حس می‌کند که مورد‌تأیید جیکاک و عزیز مردم ولایت است و تا آخرین لحظه زندگی‌اش که به دست برادران یارعلی کشته می‌شود با همین ذهنیت خیالی که سخت در باور او تنیده است زندگی می‌کند. مرگ ناباورانه او از نظر روستاییان که بر این باور بودند، زخم کارد و گلوله به نگهبان سروش کاری نیست؛ آغاز توهم دوباره‌ای است که مردم روستا را در حیرت فرو می‌برد: چطور کسی که عزیز مردم ولایت بود و صدای سروش را شنیده، این‌طور کشته می‌شود؟! سهراب که به مقام سروشی و عزیز ولایت دست یافته است، نمی‌تواند ذهنیت شکاک و نافرمان یارعلی، که جیکاک را باور نمی‌کند و به او شک کرده است، تحمل کند. وقتی می‌بیند به خاطر یک پرسش، روستاییان به او هجوم می‌برند و لعن و نفرین‌اش می‌کنند، و به‌خاطر آن‌که لقب نگهبان سروش را گرفته و نمی‌تواند هیچ جسارتی را نسبت به جیکاک تحمل کند، با گُرز به یارعلی حمله می‌کند و او را می‌کشد. و خودش بعد از مدتی به دست برادران یارعلی کشته می‌شود. هر دو شخصیت رمان، هم سهراب و هم یارعلی، اگرچه در زیر لوای شخصیت تیپیک و بسیار قویِ جیکاک گُم و کمرنگ هستند، اما دو شخصیت حماسی رمان هستند که ارج و قُرب و منزلتی شایان توجه دارند. هم سهراب بی‌گناه است و هم یارعلی که جیکاک را نمی‌تواند باور کند. سهراب از ساده‌لوحی به مرگ می‌رسد، و یارعلی از شک. مرگِ یارعلی، باعث می‌شود تا مأموریت جیکاک به مخاطره بیفتد. او در تنگنایی گیر می‌کند که مجبور می‌شود شبانه آن روستا را  با همه دلبستگی‌هایی که به آن داشت ترک کند و به روستایی دیگر برود. و منطق رمان نیز همین را می‌گوید. او که باعث‌و‌بانی مرگ یارعلی و نفاق بین روستاییان و پیامدهای آن است، هنوز خود را محق می‌داند که او را باور کنند. فرهاد کشوری در بسیاری از قسمت‌های رمان، اسم روستای خاصی را نمی‌برد. بلکه آن‌ها را با نام کدخداهاشان به خواننده معرفی می‌کند. اما توصیفاتی که گاه از مناطق بختیاری‌نشین می‌کند، برای خواننده بسیار زنده و ملموس هستند. جیکاک در آخرین روزهای اقامتش در میان روستاییان، گاه دانایی مزورانه‌اش را که باعث فریب آنها شده است به یاد می‌آورد، برای فرار از عذاب وجدان به خودش می‌گوید: «من بازیگری هستم که دارم نقش بازی می‌کنم.»

«از این‌که شبانه‌روز کلاه سرشان می‌گذاشتم و به آن‌ها کلک می‌زدم از خودم بدم می‌آمد و به خودم  می‌گفتم کاش مأموریت دیگری داشتم. این‌جا باید به چشمان‌شان نگاه کنم و فریب‌شان بدهم. در خانه‌شان می‌خوابیدم. بهترین غذایشان را به من می‌دادند و تمیزترین رختخوابشان جای خوابم بود. آن‌ها بیش از هر کسی به من احترام می‌گذاشتند. خاک زیر پایم را در کیسه می‌کردند و برای سلامت و برکت، بالای در خانه‌هاشان و از تیرکِ سیاه چادرهاشان می‌آویختند تا هر روز از زیر آن کیسه‌ها بگذرند. و آن خاک به حیوانات و کشتزارشان برکت بدهد.» ص ١٨١ و ١٨٢

 این آگاهی ناخرسند، عذابی است که مدام ذهن‌اش را درگیر می‌کند: من این مردم ساده‌دل و مهربان و سخت‌کوش را که برای من همه کاری انجام دادند، این‌طور فریب دادم. بااین‌وجود انگار این جیکاک نیست که دارد این حرف‌ها را می‌زند. بلکه این جیکاکی است که در نقش جیکاک دارد زندگی می‌کند و در زمان‌های کوتاهی که از نقش خود بیرون می‌آید آرزو می‌کند که کاش می‌توانست فارغ از دردسرهای مأموریت‌اش با «صنم» ازدواج می‌کرد. او در حسرت زیبایی صنم و عشق پاک او که صفای کوهساران اطرافش را داشت می‌سوزد. او نوید مدینه فاضله‌ای را به مریدانش داد که خودش به آن ایمان نداشت. مدینه فاضله‌ای که محصولات کشاورزی و احشام آن‌ها را بر باد داد. و شاید بتوان گفت اشارات متعددی که در طول کتاب، به رمان «لرد جیمِ» جوزف کنراد می‌شود، به طریقی تداعی و پیش‌زمینه‌هایی از شکست جیکاک باشد. جیکاک در بسیاری از مواقع خود را برتر از جیم و حتی مارلویی می‌داند که مورد ستایش رئیس‌اش کلارک است. و گاه به دنبال جیمی است که از او پیشی بگیرد و شقاوت‌های روح زخم‌خورده‌اش را با او تقسیم کند. اما حقیقت رمان که حقیقت تاریخ است این را نمی‌گوید. لُرد جیم، مرگ را می‌پذیرد. او در خیال قهرمان‌شدن، شکست خورده بود و روحِ گریزانش تا آخرین لحظه مرگ عذاب می‌کشید. و شاید همین برای انسان‌ بودنش کافی بود. اما جیکاک! نه، او هرگز جیم نبود. حتی انگشت کوچک مارلو هم نمی‌شد. او فقط جیکاک بود. بازیگری که به قول خودش بخشی از وجودش را در صحنه جا گذاشته بود. و می‌رفت تا در مأموریتی دیگر، نقشِ تازه‌ای بازی کند.

1-    روزنامه شرق، شماره 2375، چهار شنبه 28 مرداد 1394، ادبیات ص 12 

نقد رمان صدای سروش از غلامرضا منجزی(از سایه به نقش)

از سایه به نقش¹

درآمدی بر رمان "صدای سروش2 فرهاد کشوری

غلامرضا منجزی

    رمان، هنر تخییل و خلق ماجراست. تخییل، تسلسل خیال­ انگیزی است و خلق ماجرا، منطق و علیتی است که این خیال­ انگیزیِ ممتد و طولانی را پذیرفتنی و با خرد و منطق انسانی سازش می­ دهد. این می ­تواند تعریفی جوهری بر هنر رمان و داستان ­نویسی باشد. تمام تنوع و جوراجوری در شکل بیان و نوع مضامین و محتوای اثر، مخل و باطل کننده ­ی این تعریف بنیادی و جوهری نیست. چیزهای دیگر، مربوط به سبک نوشتن است؛ یا به عبارت دیگر مربوط به آن نظام افتراقی است که در نهایت موجد هویتی زبانی برای نویسنده و شاخصه ­ی سبکی قلم او، و باعث و بانی جذب مفاهیم، معنا و ایجاد نگرشی همذات­ پندارانه و این همانی در ذهن مخاطب می­شود. این نظام افتراقی بر پایه ­ی محور هم­نشینی و جانشینی کلمات و خلق زبانی استوار است که نویسنده دست به گزینش آن می زند تا نتیجه ­اش برساختن و پی افکندن ساختاری کلامی باشد منطبق بر  دال­ هایی که مدلول آن­ها در ذهن مخاطبان و به شمار آنها قابل اتساع و گسترش است. واضح است که این فرایند به ظاهر ساده، روکشی است که در پس پشت خود الزاماتی پیچیده دارد که با عرق ­ریزی روح پا به عرصه گذاشته است. تجربه­ های زیستی و نهادینه شده­ که بارها و بارها از صافی ذهنی خلاق و آمخته گذشته باشد، قدرت خلاقه­ ی هنری و آموخته­ های تئوریک، سه گانه­ ای است که ایجادگر آن منطق و نظام دال و مدلولی است که می­ تواند خیال انگیزی ­های ممتد و متداوم خود را به شکل یک ماجرای قابل قبول به مخاطبانش عرضه کند.

نویسنده با بهره ­گیری از تاریخ روایی، احاطه بر فرهنگ قومی و منطقه ­ای و تجربه ­ی غنی زیستی ­اش دست به نوشتن رمان «صدای سروش» زده است. مقاله­ ی زیر سعی دارد با نگاهی علت شناسانه تحول شخصیت در کاراکتر اصلی رمان را بررسی و تحلیل کند؛    

]هم­زمان با رشد صنعت نفت در ایران و خواست دکتر مصدق برای ملی­ کردن صنعت نفت[ مردی به نام "جیکاک"از سوی سازمان جاسوسی انگلیس مأموریت پیدا­می ­کند که به میان بختیاری­ ها برود و زمینه­ ی فرهنگی و سیاسی یک شورش عمومی برعلیه ملی کردن نفت را فراهم کند. او با پوشیدن لباس مردان بختیاری به میان روستاها و عشایر بختیاری می ­رود و با استفاده از عصایی الکتریکی، کلاهی نسوز و بعضی ترفندهای دیگر آن ­ها را فریفته خود می ­کند. و شعری مبنی بر رد ملی شدن نفت با سوء استفاده از اعتقادات ­شان بر زبان آن ها جاری می­ کند. بعد از کشمکش ­های جذاب داستانی، این طرح و نقشه در نهایت دچار بحران شده و منجر به فرار جیکاک از منطقه می ­شود.

تضادِ آغازین یا اصلی ­رمان "صدای سروش" غلبه بر شخصیت پنهان یا بی ­کنشی³ است که در صفحات44،46،47،82،142 با کنایه و بدون نام بردن از او یاد می شود؛

«اما امیدوارم عملیات ­مان با موفقیت انجام بگیرد و خنجری بشود در دل این مرد مزاحم»ص47

با این وصف رمان صدای سروش در شکلی هنجارگریزانه روایت یک ضد قهرمان است.

رمان «لرد جیم» جوزف کنراد که جیکاک، در ابتدای رمان قصد خواندنش را دارد از سویی برائت استهلالی است برای درک رخ دادهای داستان و از سوی دیگر واسطه­ ای، تا خواننده با روحیات و ذهنیات جیکاک و نیز ماموریت پر اضطراب و سخت او  آشنا شود، ماموریتی که شکست یا پیروزی در آن بیشتر از آن که به موانع موجود در فضای ماموریت بستگی داشته باشد در گرو قدرت اراده و توانایی ­های شخصیتی مأمور است. حرف های کلارک در باره­ی لردجیم او را به فکر وامی ­دارد؛

« من اصلاً شباهتی به جیم نداشتم . او شبیه نره گاوی بود و من آرام و خون سردم.» ص10

«باید هنگام خواندن سطر به سطر خودم را با قهرمان رمان مقایسه می کردم و این قیاس لذت خواندن را ازم می گرفت. به خصوص حالا که می خواستم در این ساعات سرشار از نگرانی و کنجکاوی خودم را فراموش کنم. من هم مثل جیم برتری جو هستم. چرا کلارک با دیدن رمان لرد جیم روی عسلی توی اتاق پذیرایی گفت امیدوارم هیچ وقت مثل جیم تصمیم نگیری؟»ص 10

کلارک از مأموریت جیکاک به او حرفی نمی زند و با حرف هایش بیشتر او را سردرگم و کلافه می کند.

«گفت تو آدم دیگری هستی. نه تنها نامت بلکه ایده ها، اندیشه ها و حتی شیوه ی زندگی ات هم تغییر می کند»ص11

«حالا تغییر نامم قبول، چرا ایده و اندیشه و شیوه ی زندگی­ام تغییر می کرد و آدم دیگری می شدم؟در ماموریت هایم، اگر بازرگان،کارمند شرکت های انگلیسی، سیاح یا هرکس دیگری بودم باز هم خودم بودم. آن آدمی که باید در نقشش فرو می رفتم و پیپ را به خاطرش کنار می گذاشتم چه کسی بود؟ از این که نمی دانستم آن شخص کیست و چه کار باید بکند کلافه بودم. کلارک گفت: باید با  تمام وجود آن دیگری باشی» ص12

اصرار و تأکید کلارک بر  توجه جیکاک به تصمیم گیری و سرنوشت جیم در رمان کنراد، باعث اضطراب جیکاک می­شود.

«کلارک به اتاق پذیرایی آمد و روبه رویم نشست. با همان رب دوشامبری که هر وقت تنش می دیدم فکر می کردم میان مربع هایش محاط شده ام. خوشبختانه او نمی داند که حتی نقش رب دوشامبرش هم با مرموز بودن و سکوت صاحبش دست به یکی کرده اند تا کلافه ام کنند.» ص15

مربع یا چهارگوش مبین قطعیت، حتمیت و تغییر ناپذیری قانون یا قانونی تغییر ناپذیر است. به این ترتیب جیکاک با وجود این که مامور سری سازمان جاسوسی است در کنه ذات خود از قوانین خشک و غیر قابل انعطاف بیزار است. در صفحات 15،16،17،18،21از نقوش چهارخانه یا مربع رب­دوشامبر کلارک یاد می ­کند.

  «رب­دوشامبر اطلسش با چهارخانه های آبی، در زمینه ی آسمانی کم رنگ، نشانه ی وضعیتم بود. انگار در هزارتوی مربع های رب دوشامبر کلارک گیر افتاده بودم.»ص16

زمینه­ ی آسمانی رب­دوشامبر کلارک که نمادی کیهانی و فلکی است با چهارگوش­ های آن که نمادی از قطعیت قانونی و زمینی است برای جیکاک بیانگر تضاد بین شخصیت او و کلارک است. و همین مسئله او را کلافه می­کند. منشاء این وجوه متضاد در حقیقت در درون خود جیکاک نهفته است و کلارک را باید نماینده­ی بیرونی و متجسم آن وجه ناسازگار و عارضی شخصیت جیکاک بدانیم و او به همین دلیل فکر می کند کلارک با این شیوه­ ی کار قصد آزارش را دارد.

در واگویه ه­ایی که نشانگر نگرانی و حقیقت درونی جیکاک است، او وانمود می کند که تنها مدت زمانی نقشی را به عهده خواهدگرفت و بعد به خودش باز­خواهد گشت، اما همین مونولوگ نشان از ترس و تردید او از  فرورفتن و یکی شدن با نقشی دارد که نمی داند چیست.

«بلند شدم رفتم جلو آینه ایستادم و به چهره ام نگاه کردم. چه طور می شود خودم نباشم. آن هم بعد از چهل و دو سال؟ اگر بخواهم دیگری باشم تنها می­توانم نقشش را بازی کنم.» ص18

نقشی به او سپرده می ­شود که موظفش می­ کند آن را تمام و کمال ایفا کند و سربلند از آن بیرون بیاید. عصا در دست، در راهی قدم می گذارد تا طبق فرمانی که در غاری بر بلندای کوهی یافته مردمان را گرد هم  بیاورد و با مقصودی خاص آنان را به حرکت درآورد. او بدینوسیله کاملا در نقشش فرو می رود. عصای ترساننده­ اش عصای موسی را به ذهنش متبادر می­کند. او نیز چون موسی در روز ششم به وادی مقصد رسیده است.

«بعد از ظهر روز ششم پا به دره ای گذاشتم که می دانستم ابتدای سرزمین مقصد است...در ابتدا کلمه بود...درختان سبز روی یال کوهسار چون صف سواران گوش به فرمان لشکری باستانی نظاره­گر دشت­ها ،تپه ها، دره ها و روستاها بودند»ص75

آتش کهن ­الگوی طهارت بخش و تمیزدهنده­ است. برابر با معتقدات دینی و قرآن کریم، وقتی طبق سنتی باستانی، به دستور نمرود ابراهیم را برای مجازات به آتش می­ اندازند، با فرمانی از سوی خداوند آتش بر او سرد می ­شود. همچنین در شاهنامه و اسطوره های ایرانی آتش دارای خاصیت «همترازی اضدادی»است یا در اصطلاح یونگی (enantiodromia)  دارای قدرت گردش اضداد است. یعنی برای گناهکاران سوزاننده و برای نیکوکاران سرد و بی­اثر است. درشاهنامه آمده است که وقتی کیکاووس برای آزمایش سیاووش را مجبور به عبور از آتش می­ کند، او به سلامت از کوه آتش عبور می کند و این گواهی بر پاکدامنی او می ­شود. شاهنامه خوانی در میان عشایر بختیاری رسمی دیرین است؛

«از سیاه چادر بیرون زدم و رفتم کنار هیزم های سرخ اجاق سنگی ایستادم. زن سرمه­ای پوش صفدر بلندشد سرپا و با تعجب به من نگاه کرد  که چرا کنار اجاق آمده­ ام. از سیاه چادری در بیست یاردی ام کسی شاهنامه می­خواند...مردی داشت شاهنامه می خواند. صفدر بلند شد سرپا و آمد میان در سیاه چادر ایستاد و عصبانی نگاهم کرد...رو به صفدر گفتم بیا ! عصبانیتش را فروخورد و راه افتاد آمد آن ­سوی اجاق سنگی، رو به ­رویم ایستاد. گفتم نگاه کن! کلاه از سر برداشتم و کنار قابلمه ­ی دودزده­ ی روی هیزم های سرخ اجاق انداختم. جلوی­چشم حیرت ­زده ­ی صفدر و زنش کلاهم نسوخت. صدای شاهنامه خوان قطع شد.»صص65،64

کلاه بختیاری نمادی از شرافت، سربلندی و بخشی از هویت آن­هاست. جیکاک با توجه به شناختی که از فرهنگ و کهن­ الگوهای ایرانی و قومی دارد، کلاه خود را بر آتش می اندازد. در برداشتی استعاری، نسوختن کلاه به حساب بی­ گناهی و معصومیت او گذاشته می شود.    

اگر خودآگاهی را معرفت بر تن و روان خود تعریف کنیم، آنگاه ایفای نقش از سوی یک بازیگر همواره در حوزه­ی خودآگاهی محض اوست. بازیگر در جدالی خستگی آور مدام باید مواظب باشد که در ورطه­ ی ناخودآگاهش سقوط نکند.«مهم ترین عملکردهای طبیعت غریزی ما ناخودآگاه است. خودآگاهی بعداً از ناخودآگاه برمی ­خیزد که این فرایند به کوشش زیادی نیاز دارد، شما از خودآگاه بودن خسته می­ شوید زیرا خودآگاهی تقریباً یک کوشش غیر طبیعی است.»

برای این که مبادا در خواب انگلیسی حرف بزند و کسی بشنود، اصرار کدخدا را نمی پذیرد که کسی شب ­ها پیشش بخوابد.

«مدام باید به خودم یاد آوری کنم مبادا کلمه ای انگلیسی از دهانم بیرون بزند. پریروز صبح صنم چند نان تیری نازکِ گرم برایم آورد. نان ها را تازه از روی تابه برداشته بود. نان ها را گرماگرم خوردم. آن قدر چسبید که از زبانم پرید و گفتم تنک یو»ص187

تپق­ زدن خروج از خودآگاهی است. در همین زمینه عشق او به صنم را نیز باید توجیه کرد. عشق از مقولات رانه­ای است و منشاء رانه­ ها ناخودآگاه است. یونگ معتقد است که: «همیشه بخشی از شخصیت ما ناخودآگاه و یا در حال تبدیل شدن به ناخودآگاه است.» همواره بخش هایی از خودآگاه ما به پستوی ناخودآگاه می خزد و به پشتوانه های شخصیتی ما بدل می شود و تاثیر پذیری بازیگر از نقش را با همین دلیل می توان توجیه پذیر دانست.

در بخشی از کتاب از درختی به نام کِی­کُم(افرا) صحبت به میان می آید. در همین بخش نویسنده با استفاده­ ی استعاری از باوری فولکلوریک، گرفتاری و جدال خستگی آور جیکاک را به تصویر می کشد. 

«گفت هرکس گرفتار سایه کی کم بشه نه آرام و قرار داره و نه شب و روز . انگار از وجود خودش بیرون افتاده . باید به نقشش که وجود آدمیزاده برگرده.»ص170

در ذهن این باور را به وضعیت کنونی خود تسری می­دهد. سایه، نماد ناخودآگاه، نقش، نماد خودآگاه و درخت کی­کُم، نمادی از روان یا شخصیت سوژه است. عمق این فرو افتادن در سایه (ناخودآگاه) را در جریان یک وهم یا رویای بیداری می یابیم؛

«تکه پارچه ها کنار رفت و زن زیبای برهنه­ ­ی سرخ مویی از میان تکه پارچه ها بیرون زد. نور سرخی اتاق را روشن کرد. نور تن او بود یا از جای دیگری می تابید. از تصور این که ممکن است جن باشد تنم مورمور شد. مردم این ولایت می گفتند موهای جن ­ها سرخ است و سُم دارند. تا آمدم به پاهایش نگاه کنم رفت لابه ­لای تکه ­پارچه ها...حس غریبی داشتم. هراس و دلهره و لذت؟..هرچه بود اتکایم به زمین و ارتباطم با مکان سست شده بود. این زن کی بود؟ چقدر شبیه صنم بود.»ص 177و 178

وهم جیکاک را باید تجسم مرکبی از ترس و میل دانست. ترسی که در نتیجه­ ی قبول باورهای مردم به موجودات خیالی و میل بی­حد و حصرش به صنم به وجود آورده است.

کاترین منسفیلد می­ گوید: «همه ی ما همین گونه شروع به بازی کردن نقشی می­کنیم  و هرچه به چیزی که می خواهیم نمایش دهیم، نزدیک­تر باشیم استتارمان به همان نسبت کامل تر است. عاقبت لحظه ای فرا می رسد که دیگر بازی نمی­ کنیم و این لحظه ممکن است ما را غافلگیر کرده و به شگفت آورد و آنگاه شاید با تعجب به جامه­ ی خود بنگریم که دیگر جامه ­ای عاریتی نیست. دوجامه با هم خلط شده اند؛ جامه ­ای که به عاریت گرفته بودیم با جامه­ ی خودمان درآمیخته است و بازی کردن به اقدام و عمل کردن تبدیل شده است.»

«از خواب پریدم و دیگر خوابم نبرد. من نمی خواهم بمیرم...درخت کِی­کُم و شانه ­ی چوبی تا لندن با من آمده اند...دیشب خوابش را دیدم، در سایه افتاده بودم و تقلا می کردم به نقشم برگردم. »ص220

 1- از سایه به نقش، روزنامه نوسعه جنوب، دوشنبه 5 مرداد 1394، شماره 960 

2- صدای سروش، فرهاد کشوری، انتشارات روزنه،1394

3- با توجه به دو رمان اخیر فرهاد کشوری (سرود مردگان و دست نوشته ها) شاید بتوان قرار دادن یک شخصیت در سایه (بی­ کنش) را برای او به عنوان یک ممیزه­ ی سبکی قلمداد کنیم؛ در رمان سرود مردگان شخصیت جهانبخش که در مقاله­ ی "سرود مردگان یا ترانه­ ی زندگی"(چاپ شده در هفته نامه­ ی راوی ملت، شماره 232) بدان پرداخته شد، و همچنین در رمان "دست نوشته ها" با یک شخصیت اسطوره ­ای که لزوماً صورتی فرا تاریخی و بی نشان دارد روبرو هستیم. در این رمان هم  کتمان شخصیت دکتر مصدق او را به ساختی اسطوره ای نزدیک می سازد.