دقت در انتخاب و چینش اشیاء در داستان در مهتاب پس از باران

دقت در انتخاب و چینش اشیاء*

در داستان «در مهتاب پس از باران»1

فرهاد کشوری

راوی اول شخص، داستان را با صدای زنگ تلفن آغاز می کند: «به نظرم با زنگ تلفن بود که از خواب پریدم.» گوشی را برمی دارد و کسی حرفی نمی زند. اگر به جای صدای زنگ تلفن، زنگ در را در داستان بگذاریم، این جا به جایی باعث ضعف کشش دراماتیک داستان می شود و تمهید نویسنده را در به کاربردن تلفن کم اثر می کند. با شنیدن صدای زنگ در، راوی باید برود در حیاط را باز کند. با این کار مکان داستان بی دلیل جابه جا و تأثیرش در فضاسازی کم اثر می شود. در حالی که سکوت، فوت کردن، صدای نفس ها و صداهای مبهم آن سوی خط، تنهایی و آسیب پذیری راوی را برجسته می کند. سکوت پشت خط، تأثیر مزاحم تلفنی را دوچندان می کند، چون خواننده به جای فرد مزاحم، افراد مختلفی را در ذهن خود می سازد.

اگر در آن شب، راوی کتابخوان ما به جای سیگار، به دنبال چاق کردن پیپ اش بود. تأثیر قدرتمند سیگار در فضا سازی داستان از بین می رفت و ما تصور دیگری از شخصیت داستان داشتیم. در پایان داستان هم راوی به جای سیگار باید پیپ به لب می گذاشت. سیگار شیئی ست که بی واسطه می سوزد و آن را در زیرسیگاری و زیر پا، له و خاموش می کنند. شبیه گذران عمر انسان و مرگ اوست. انتخاب پیپ حفره ای در داستان ایجاد می کرد، درحالی که راوی چون سیگار میان لبانش، آماده ی گر گرفتن است.

«لحاف را کشیدم روی صورتم. دستم را دراز کردم گذاشتم روی بالشی که 9 ماه خالی مانده بود.» راوی با خیال هم نمی تواند حضور همسر مرده اش را جان ببخشد. بالشی که جای سر او بود حالا خالی ست. چون او برای ابد رفته است و دیگر باز نمی گردد.

«پایم گرفت به کتاب هایی که گذاشته بودم آنجا روی زمین و یادم رفته بود بردارم. شصت پایم به شدت درد گرفت.»

خواننده با برخورد پای راوی به کتاب های روی قالی، پی می برد که او کتابخوان است. نویسنده به جای نشان دادن قفسه ی کتاب و توصیف آن، با یک کنش داستانی، علاوه بر این که کتابخوان بودن راوی را نشان می دهد، تأثیر دراماتیک داستان را هم قوت می بخشد.

«در نور مهتاب نگاه کردم به ساعت مچی. 5/2 بود.» در این جا راوی به جای ساعت دیواری که شاید طبیعی تر باشد، به ساعت مچی اش نگاه می کند. ساعت دیواری دور از راوی روی دیوار است. اما ساعت مچی همراه اوست. دور مچ اش چون مار چنبره می زند و از چرخش عقربه های عمر سوزش خلاصی ندارد. با اوست و او را مدام از گذر زمان و عمر مطلع می کند.

آن چه هر داستانی را از سطح متعارف یک داستان خوب بر می کشد زیرلایه های متن است. نقش اشیاء در داستان «در مهتاب پس از باران» باعث خواندن سطرهای نا نوشته ای در ذهن خواننده می شوند. راوی دم پایی سیاه زنانه ای را در زیر قشری از غبار می بیند و غیاب نه ماهه ی همسرش را با قدرت تمام بر سر خواننده آوار می کند. از سی و چند سال ازدواج یک جفت دم پایی غبار گرفته مانده است که دیگر نیازی به تمیز کردنشان نیست، چون پاها رفته اند. اگر مانتوی آویخته از رخت آویز جایگزین دم پایی ها می شد، اثر قدرتمند دم پایی ها از دست می رفت. پاهایِ نشان و نماد رفتن و حرکت، برای همیشه رفته اند. روزی دم پایی ها هم می روند و آن چه می ماند خاطره است. راوی پس از دیدن دم پایی های همسرش می گوید: «کفش هام را پوشیدم.»

کفش هایش در کنار دم پایی های سیاه غبارگرفته ی همسرش است.

ماشین های خاک برداری و لودر و بیل مکانیکی و ماشین های باری در میان خرابه ها، ذهن و خیال را به خاک و حفر زمین و مرگ می کشاند. راوی روی رف یکی از اتاق های نیمه مخروبه ی طبقه دوم «چیزی مثل یک شاخه گل پلاستیکی توی یک شیشه ی خالی نوشابه از دور در میان تاریکی» می بیند. اگر در خانه یاد ها و خاطره ها او را بی خواب کرده اند و به دنبال تسلایی از خانه و «بن بست تاریک و خالی» بیرون می زند، در آن جا هم چون آن گل پلاستیکی و بطری، انگار چیزی سر جای خودش نیست.

راویِ خواب زده و پریشان که به خیال تسکین خود از خانه بیرون می زند، به فکر روشن کردن سیگارش می افتد. «کبریت نداشتم. سیگار را همان طور خاموش گذاشتم زیر لب.»

به دنبال روشن کردن سیگار به کوچه ای می رود که از کنار مسجد سردر می آورد تا شاید آن جا کسی پیدا شود و سیگارش را بگیراند. در آن کوچه ی خلوت و تاریک از بیرون زدن از خانه پشیمان می شود. بعد سوار ماشینی می شود. سیگار را از میان لب ها برمی دارد و توی جیب بالای کت می گذارد. ماشین چهار مسافر دارد. میان دو مسافر پشت می نشیند تا او را به مقصدش که «فلکه فیض» است برسانند. نفر طرف چپش «انگار با نوعی کنجکاوی» به او خیره می شود. وقتی ماشین بنزین تمام می کند و جلو پمپ بنزین از رفتن باز می ماند، چند بار می خواهد پیاده شود، اما انگار نگاه خیره ی مرد طرف چپ که یک دم چشم از او  برنمی دارد، مانع اش می شود. «فکر می کردم اگر تکان بخورم مچ دستم را می گیرد و می گوید: «بشین سرِ جات.» حتی وقتی در فلکه فیض پیاده می شود، نفر طرف چپ از پشت شیشه ی بخار گرفته ی عقب همچنان به او نگاه می کند.

چینش اشیاء در داستان «در مهتاب پس از باران» با آن چنان دقتی انجام گرفته که به خوبی از عهده ی ایفای نقش اشیاء، در یک داستان درخشان و شاخص برآمده است. اگر هرکدام از اشیاء داستان را با شیئی دیگری عوض کنیم، نه تنها قوت حضور و اثرش کم رنگ می شود، بلکه در فضاسازی، شخصیت پردازی و روایت داستان هم اثر منفی می گذارد.

اشیاء در داستان «در مهتاب پس از باران» این کارها را انجام می دهند:

1-    به مکان تعین می بخشند.

2-    فضاسازی می کنند.

3-    روایت را به پیش می برند.

4-    به شخصیت پردازی کمک می کند.

5-    سطرهای نانوشته ای را به ذهن خواننده می آورند.

راوی، سرانجام درمی یابد که باید از سرما و برهوت شبِ بیرون از خانه، به انزوای خانه و گرمای رختخواب پناه ببرد. داستان همان طور که با صدای قدرتمند زنگ تلفن (یک شیئی) آغاز می شود، با شیئی دیگری(سیگار) پایان می یابد. اشیایی که با تمهیدات هوشمندانه ی اخوت، قدرتمند و تأثیرگذار شده اند.  انگار عالم و آدم دست به دست هم داده اند تا راویِ داستان سیگارش را نکشد و تسلایی نیابد. «سیگار له شده را از جیب درآوردم و همان طور خاموش گذاشتم زیر لب.» در پایان داستان، سیگارِ له و خاموشِ میان لب های راوی، گویای حال و روز اوست. آماده ی گر گرفتن چون او.  

1-  باقی مانده ها، محمدرحیم اخوت، انتشارات آگاه، چاپ یکم زمستان 1385 ، ص 184 تا 192

* - ماه نامه هنگام، شماره 10 و 11 ص 60 و 61

-font:minor-bidi;mso-bidi-font-family: Arial;mso-bidi-theme-font:minor-bidi;mso-ansi-language:EN-GB;mso-bidi-language: FA'>ماه نامه هنگام،شماره 10 و 11 ص 60 و 61