نقد کتاب «از داستان تا نفت» شبنم حاتم پور(امین فقیری)

از نفت ...تا داستان (بررسی تاثیر صنعت نفت بر داستان نویسی جنوب)

نوشته ­ی: شبنم حاتم ­پور

امین فقیری

کتاب محققانه وزیبایی است. خواننده می ­تواند پاسخ بسیاری از ندانسته ­های خود را در کتاب پیدا کند و به نقش عظیم صنعت نفت در تمامی شئونات یک سرزمین واقف ­گردد.

طبیعی است که پردازش این­ کتاب، کارِ یک سال و دو سال نبوده است؛ بلکه مؤلفِ کتاب احتیاج به مطالعه­ ی بسیاری از منابع و فیش برداری از آن­ها را داشته است. و حاصل، کتابی است که پیشِ روی ماست و چشم­ ها وگوش­ های ما را حساس می­ کند.

کتاب در پنج فصل سامان یافته است:

فصل اول: صنعت نفت در ایران.

فصل دوم: زمینه ­های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی.

فصل سوم: داستان.

فصل چهارم: جامعه ­شناسیِ داستان­ های جنوب.

فصل پنجم: سخنِ آخر.

هرکدام از این فصول زیر مجموعه­ ی مخصوص به خود را دارند و به جزئیات می ­پردازند. نگارنده چنین در گمان دارد که نویسنده­ ی کتاب به جای شرح مفصل دادن از مسائل مربوط به صنعت نفت، آن ­ها را خلاصه کرده و در ازای ­آن صفحه­ ها نمونه ­هایی از داستان نویسان جنوب، در این زمینه را در کتاب می ­آورند. هر چند جا به جا آدرس ­ها و نشانی ­هایی داده­اند. مثلاً فرهاد کشوری، داریوش احمدی و غلام­رضا رضایی چه داستان­هایی نوشته­اند که درآن قضیه­ی نفت وابتلا آت مربوط به آن یا در زیرِ پوست داستان در حرکت است یا آدم های داستان، مستقیم و غیرمستقیم با آن سر و کار دارند.

v       

 وقتی­ که نفت در منطقه­ای پیدا می ­شد؛ به علت هجوم افراد متوسط با آن صنعت، هویت بومی و بعضی از اصالت­ های فرهنگی مربوط به ­آن منطقه در زیر چکمه ­های مدرنیته و تجدد نابود می ­شد. خوشبختانه سرکار خانم شبنم حاتم­پور این مسایل را فراموش نکرده اند و موشکافانه این موارد را مطرح ساخته ­اند.

«هم اکنون صنعت نفت کشور ایران با بیش از صد سال سابقه­، منابع نفتی بسیاری را در مناطق زیادی از کشور کشف و قابل بهره برداری کرده است. این صنعت در چهار زیر مجموعه­: نفت، پتروشیمی، حفاری و پالایش فعالیت می ­کند که همه از جمله صنایع مادر به شمار می ­روند.» (ص11)

طبیعی است­که خوزستان، «مادر» این صنعت به حساب بیاید. از حدود صد سال پیش، این مسأله در ذهن مردم جا افتاده و خوزستانی­های خونگرم و عزیر هم به کمتر از این رضا نمی ­دهند. طبیعی است­ که سیاحان خارجی­ همانند «هوسه» و «سی ­بابن» وحاج نجم الملک در سفرنامه­ هایشان اشاراتی به زندگی و طریقه ­ی معیشت و کشاورزی و و نفوذ کمپانی­های نفتی در این ماجرا داشته­ باشند. قرارداد ننگینی که مظفرالدین شاه با ویلیام دارسی انگلیسی بست، باعث شد که دست استعمار انگلیس در این مناطق باز شود، به گونه­ ای که در همه­ی امور دخالتی مستقیم داشتند و به علت بی­سوادی مردم و خام بودن مسئولان مملکت، تمام ثبات استعماری خود را جامه­ی عمل پوشاندند. اما «هرجا نفتی یافت می ­شد، شرکت نفت برای کارمندان انگلیسی ­اش خانه ­های مجلل، باشگاه­ های زیبا، کتابخانه­ های بزرگ، مدرسه، استخر، سالن سینما، و ...برپا می­کرد.» (ص21)

طبیعی است که این امکانات تماماً در اختیار خودشان و بعضی از کارمندان عالی رتبه ­ی ایرانی باشد. کارگران هیچ گونه حقی برای استفاده از این مزایا را نداشتند. اما سینما مساله ­ای دیگر بود. بیشتر هنرمندان و نویسندگان خوزستانی تأثیر سینما را بر خود کتمان نمی­کنند. و هرکدام یکی دو داستان مؤثر در این زمینه دارند. زنده یاد نجف دریا بندری در خاطرات خود می­نویسد: «واقعیتش این است که بخش مهمی از انگلیسی را در سینما یاد گرفتم. آن موقع آبادان بهترین سینماهای ایران و شاید هم دنیا را داشت و هفته­ای سه فیلم انگلیسی و آمریکایی را نشان می­ داد. من هر فیلم را با اشتیاق دو سه بار می ­دیدم و لهجه­ی انگلیسی را از آن فیلم­ها یاد می­گرفتم. (ص21)

نویسندگانی ­که عاشقانه از سینما و خاطرات آن صحبت کرده ­اند عبارتند از : ابراهیم گلستان، نجف دریابندری، ناصر تقوایی، امیر نادری، فرهاد کشوری، داریوش احمدی، غلامرضا رضایی، قباد آذرآیین، محمد ایوبی، پرویز مسجدی، فتح الله بی ­نیاز و محمد بهارلو. 

کتابخانه­ ها نیز نقش مهمی در ارتقاء فرهنگ مردم ایفا می­کردند. بعضی از احزاب از کتابخانه­ ها استفاده­ ی شایانی در اهداف خود برده­ اند. عادت به مطالعه مردم را روشنفکر بار می­آورد و می­ توانستند بد و خوب اجتماع  و عواملی ­که بالای سرشان سیطره داشتند به راحتی درک ­کنند و بعضی دیگر چون نجف دریابندری و ابراهیم گلستان دست به ترجمه ­ی آثار مهمی از همینگوی و فاکنر زدند که در این راه نجف دریابندری مداومت زیادی داشت و آثار برتر ادبیات اروپا و آمریکا را ترجمه کرد.

می­دانیم که یک فیلم و یا داستان، کار هزاران مقاله را انجام می دهد. چون در این دو نوع ادبیات نوشتاری و بصری، با تصویر رو به­ رو هستیم. ما چگونه می ­توانیم داستان استخر را فراموش­کنیم. فرهادکشوری در آن داستان مستقیم به هدف زده است. با ساده­ترین کلمات، برترین مفاهیم بشری را به خواننده تحویل داده است. آدم در آن داستان با گوشت و خونِ خود، کثافت استعمار و استکبار را احساس می­کند و از طرفی، عقده­ هایی که هرگز گشوده نمی­ شوند.

در چنین شرایطی است­ که ادبیات کارگری به وجود می­آید. فرزندان­ کارگران و کارمندان دون پایه­ ای که در خدمت صنعت نفت هستند ظلم و تبعیض را تا بن دندان احساس می­کنند. آن­هایی که برای نویسنده شدن خودشان را با دیدن فیلم­ ها و خواندن کتاب­ های بی­شمار ساخته­اند، اکنون زمان بهره برداری از نبوغ ذاتی­شان است. احمد محمود، ناصر تقوایی، نسیم خاکسار، ناصر مؤذن، مسعود میناوی، پرویز مسجدی، پرویز زاهدی، بهرام حیدری از جمله فرزندان همان کارگر هایی هستند که نامشان رفت و بعد نسل دیگر: فرهاد کشوری­ها، غلام­رضا رضایی­ها، داریوش احمدی­ها، شاپور بهیان، آرش آذرپناه و قباد آذرآیین که باید جزء نسل اول باشد. بله، این­ها پرچم را بر دوش گرفته و کلاً ادبیات خوزستان را پر بار و غنی می ­سازند. مخصوصاً محمدرضا صفدری و صمد طاهری­ که حتماً یکی از شخصیت­ های داستانشان کارگرند. بعضی از نویسندگان، جنوبی نبوده­اند؛ اما به علت اشتغال در صنعت نفت یا علاقه­ای­ که در سفرهای مختلف به جنوب پیدا­کرده­ اند، به رشد این ادبیات کمک شایانی­ کرده ­اند مانندِ ابراهیم گلستان، اسماعیل فصیح، صادق چوبک، غلامجسین ساعدی که در شناخت مسائل جنوب، مردم دیگر استان­ها را یاری ­کرده­ اند.     

استان خوزستان از لحاظ  تعداد نویسنده سرآمد است. نویسندگان جوانی که همگی اصول نویسندگی را به خوبی فرا گرفته­ اند و با پشتکار و مداومت در کارشان می­توانند به قله­ی والاتری در این رشته دست پیدا کنند. کاش نویسنده ی­ کتاب فقط به جریان صنعت نفت در داستان­های نویسندگان پرداخته بود و به معنای این­که از هر کدام یکی دو داستان مربوط را می­آورد و سپس نقدی بر هر کدام می­ نوشت. این­گونه مجال بیشتری برای شکافتن موضوع داشت. در حالی­که تاریخچه­ ی صنعت نفت را دیگران نیز نوشته­ اند. اما از نظر ماهنوز هم دیر نشده و سرکار خانم حاتم­ پور می­توانند بررسی داستان­ هایی­ که به نوعی با کارگران صنعت نفت در ارتباط هستند در مسایل دیگر مربوط به آن­ که الزاماً نمی ­بایست شخصیت اول داستان از قشرکارگر باشند، بررسی و کالبد شکافی ­کنند. خود به خود بسیاری از مطالب در لابه لای تفسیر ها و نقد ها به چشم می ­آیند. اما با تیتری که ایشان برای ­کتاب انتخاب کرده­اند، چاره­ای جز این­ گونه واکاوی نمی­ ماند.

فصل آخرکه نتیجه­ گیری است، یکی از فصول برتر کتاب است. آنچه که هر خواننده آگاه به تاریخ معاصر و ادبیات می­ تواند بدان دست یابد. می­توان گفت بررسی موضوع مهم و حیاتی تأثیر صنعت نفت بر جامعه­ ی ایرانی را می­توان به دو دوره­ ی مهم تقسیم کرد. ابتدا وضعیت این صنعت تا قبل از خلع ید انگلیسی­ ها توسط شجاع­ ترین رجل ایران، یعنی دکتر محمد مصدق است. در آن دوره به خاطر استعمار انگلیس که خود به خود تبدیل به استثمار شده بود، مردم با تبعیض­ کمرشکنی روبرو بودند و در نتیجه ادبیاتی ­که به وجود می­آمد، اکثر رنگ و بوی سیاسی داشت و بیشتر از آن، از حزب خاصی الهام می ­گرفت. اما پس از کودتای 28 مرداد که دست دکتر محمد مصدق از قدرت­ کوتاه شد، همه چیز به دست آمریکایی­ ها افتاد. هر چند قرارداد های فیما بین ­کمی به نفع ایران شد. اما ایرانیان به تدریج توانستند زمام امور صنعت نفت را به دست با کفایت خود بگیرند. و این دوره­ ی شکوفایی فرهنگ ایران با وجود ترجمه­ هایی که از ادبیات آمریکا و اروپا انجام گرفت، سبک­های گوناگونی­ که در کار نویسندگان جنوب به چشم می­ آید، همگی حاصل آن استحاله ­ی فرهنگی است که خانم حاتم پور با نوشتن شرح حال مختصر نویسندگان در آخر کتاب، سیر ادبی کار آن بزرگان را به خوبی برای خوانندگان آشکار کرده است

                                                                                                                     شیراز 2/4/1399