نقد رمان «مأموریت جیکاک»، زری سترده(روزنامه آرمان امروز)

نفت؛ مساله این است

زری سترده*

«پیش‌تر وجود رمزوراز ماه را مسخره می‌کردم. آن‌شب آخرین شبی بود که در روشنایی ماه، شبانه از خانه بیرون می‌زدم، تنها بر بلندترین جای تپه، پشت به آبادی ایستاده بودم، به ماه نگاه می‌کردم، نمی‌دانم چه احساسی به من دست داد، هراس همه وجودم را گرفت، تصویر ماه دگرگون شد...»(ص154) «ماموریت جیکاک» داستان جاسوسی انگلیسی است که در بحبوحه ملی‌شدن نفت، با هدف مبارزه با این پروژه ماموریت می‌یابد تا در نقش شخصیتی مقدس- فرستاده صاحب وجود- به‌میان عشایر بختیاری برود و از جهل و سادگی مردم سوءاستفاده کند. او برای این کار از نشانه‌های آشنا و تداعی‌کننده‌ای مثل رفتن به غار برای خلوت با صاحب وجود و عصا به‌عنوان وسیله معجزه و ذکر «نفت ملی سی چِنُمه؟» استفاده می‌کند.جیکاک اگرچه نقشش را خوب بازی می‌کند اما عوامل پیش‌بینی‌نشده‌ای او را به چالش می‌کشند.روایت داستان از زبان جیکاک با زاویه دید اول‌شخص آغاز می‌شود. کشوری قصد ندارد از همان ابتدا به خواننده بگوید قصه از چه قرار است. به عبارتی تعلیق و ابهام از ابتدای داستان شروع می‌شود تا داستانی بدیع بسازد. ماموریتی نامعلوم که از طرف کلارک به جیکاک به صورت قطره‌چکانی گفته می‌شود. کلارک کتاب «لرد جیم» کنراد را به او می‌دهد و توصیه می‌کند که مثل جیم کشتی‌اش را رها نکند و موفق از ماموریت بازگردد، در این ماجرا خواننده برای دانستن ماموریت گام‌به‌گام با جیکاک پیش می‌رود و کنجکاوی‌اش برای کشف ماموریت برانگیخته می‌شود. جیکاک در این ماموریت با تمام احساسش درگیر ماجرایی متفاوت از ماموریت‌های قبلی‌اش می‌شود. او دچار تناقض‌های وجودی می‌شود و نمی‌داند که چه می‌کند و عاقبت کار چه می‌شود. کشمکش‌های درونی جیکاک بین شخصیت واقعی خودش و نقشی که در آن فرورفته به کشش و تعلیق ماجرای رمان کمک می‌کند. او سعی می‌کند عواطف و احساسات خود را با منطق و یادآوری «ماموریت و وظیفه مهم‌تر از هرچیز دیگر است» سرکوب کند. چالشی که حتی پس از بازگشت به وطن نیز ادامه دارد. اگرچه درونمایه داستان ابتدا جاسوسی‌تاریخی به‌نظر می‌رسد ولی در ادامه به یک داستان روانکاوانه عشقی نزدیک می‌شود. کشوری نه‌تنها با ظرافت و دقت به ساختن شخصیت اصلی (جیکاک) پرداخته، بلکه توانسته به‌خوبی تیپ‌های متنوعی از افراد روستایی بپرورد. از نظر زمانی داستان به‌صورت خطی پیش می‌رود ولی استفاده از دو زاویه دید منِ راوی برای جیکاک و سوم‌شخص نزدیک به ذهن برای سهراب موجب تنوع‌بخشی بیان روایت و دوصدایی‌شدن آن می‌شود. در این اثر کشوری از ارجاعات بینامتنی در رابطه با رمان «لرد جیم» سود جسته است.

* منتقد و داستان‌نویس

روزنامه آرمان امروز، شماره 3668، یکشنبه 14 مرداد 1397 ، ص 7